بازی درمانی

بازی درمانی نوعی درمان است که عمدتاً برای کودکان استفاده می شود. این به این دلیل است که کودکان ممکن است نتوانند احساسات خود را پردازش کنند یا مشکلات خود را به والدین یا بزرگسالان دیگر بیان کنند. یک درمانگر آموزش دیده می تواند از زمان بازی برای مشاهده و کسب بینش در مورد مشکلات کودک استفاده کند. سپس درمانگر می تواند به کودک کمک کند تا احساسات را کشف کند و با آسیب های حل نشده مقابله کند. از طریق بازی، کودکان می توانند مکانیسم های مقابله ای جدید و نحوه تغییر جهت دادن رفتارهای نامناسب را بیاموزند.

بازی درمانی چیست؟

بازی درمانی نوعی روان درمانی است و می تواند در کمک به کودکان در زمینه مسائل عاطفی و روانی موثر باشد. هدف اصلی بازی درمانی کمک به کودکانی است که ممکن است با ابراز خود یا احساسات خود مشکل داشته باشند تا خود را از طریق بازی ابراز کنند.

هنگامی که ما بزرگسالان به روانشناس مراجعه می‌کنیم، می‌توانیم در مورد رنج‌ها، ناراحتی‌ها و مشکلاتمان صحبت ‌کنیم. اما کودکان به خصوص کودکان کم سن و سال‌تر نمی‌توانند در مورد مشکلاتشان صحبت کنند. گاهی اوقات نمی‌دانند مشکل دقیقاْ چیست و از کجا و در مورد چه چیزی صحبت کنند. درنتیجه بازی جایگزین کلمات می‌شود.

کودکان در بازی در طبیعی‌ترین و راحت‌ترین حالت هستند. در چنین شرایط راحت و لذت‌بخشی بدون ترس و نگرانی هر هیجانی از جمله خشم، ترس، غم و تنفر را به راحتی نشان می‌دهند. وقتی به بازی کودکی توجه کنیم می‌فهمیم چه چیزهایی را دوست دارد و چه چیزهایی را دوست ندارد. متوجه نگرانی‌ها و ترس‌هایش می‌شویم. اینکه او در برابر هر مشکلی چه راهی را انتخاب می‌کند.

شیوه اجرای بازی درمانی چگونه است؟

در بازی‌درمانی، یک بازی‌درمانگر فرد را از طریق بازی درمانی در محیطی آزاد و امن راهنمایی می‌کند که در آن بیشترین احساس راحتی را داشته باشد. بازی درمانگران از فعالیت های بازی استفاده می کنند که ممکن است کودک از نقاشی گرفته تا رقص و بازی های رومیزی لذت ببرد. گاهی اوقات، بازی درمانگر از سایر اعضای خانواده یا والدین و سرپرستان می خواهد که در فعالیت های زمان بازی شرکت کنند.

در بازی درمانی، بازی درمانگر و کودک در اتاق بازی مشغول بازی می‌شوند. اما این صرفاً یک بازی کردن معمولی نیست؛ بلکه درمانگر به محتوای بازی‌های کودک، نوع بازی‌ها، شکل بازی‌ها، بازی‌های تکراری و عوامل دیگری توجه دارد. او متناسب با نیاز کودک اقداماتی را در فرایند بازی انجام می‌دهد تا اهداف روان درمانی محقق بشود.

همچنین بازی درمانگر تحت هر شرایطی به کودک احترام می‌گذارد. کودک احساس احترام را درک می‌کند. به دلیل این‌که کودک در شرایطی به دور از قضاوت و همراه با پذیرش دائم است، این احترام را درونی می‌کند. از این‌رو یاد می‌گیرد که به خود احترام بگذارد. کودک با احترام به خود قادر به احترام گذاشتن به دیگران خواهد بود.

شکل‌های مورد استفاده در بازی درمانی

دو شکل اصلی بازی درمانی وجود دارد که توسط بازی درمانگران استفاده می شود:

بازی درمانی دستوری:

با بازی درمانی دستوری، درمانگر رویکردی عملی اتخاذ می کند و کودک را از طریق فعالیت های بازی هدایت شده هدایت می کند تا به آنها کمک کند تا خود و احساسات خود را بیان کنند. آنها معمولاً دستورالعمل‌های خاصی را می‌دهند و در حین انجام آن بر کودک نظارت می‌کنند.

بازی درمانی غیر رهنمودی:

بازی درمانی غیرمستقیم از محیطی کمتر کنترل شده استفاده می کند. درمانگر کودک را رها می کند تا در هر فعالیت بازی که ممکن است از آن لذت می برد شرکت کند و با دخالت محدود خود را بیان کند.

انواع بازی درمانی

در اینجا چند نمونه از بازی های اتاق درمان ذکر می‌شود:

نقاشی با انگشت

برخی از کودکان از اشتباه کردن می‌ترسند. نقاشی با رنگ‌های انگشتی گزینه‌ی خیلی خوبی برای این کودکان است. درمانگر از کودک می‌خواهد با رنگ‌های انگشتی احساساتش را نشان دهد. رنگ‌های انگشتی این امکان را به کودک می‌دهد که تصویر نقاشی شده را تغییر دهد یا با رنگ‌های بیشتری پاکش کند. تنها محدودیتی که کودک با آن روبه‌روست، اندازه‌ی کاغذ است. از این رو کودک آزادانه هر چه را که بخواهد می‌کشد. هیچ چیز غلط یا درستی وجود ندارد که کودک را از قضاوت شدن بترساند و یا او را شرمنده کند.

درست کردن کلاژ

از کنار هم قرار دادن چیزهای مختلف با جنس‌های متفاوت ( نخ، پشم، عکس، خاک و …. ) تصویر جدیدتری ساخته می‌شود که به این کار کلاژ می‌گویند. درمانگر با در اختیار گذاشتن اشیای مختلف از کودک می‌خواهد که تصویری از خودش یا وقایع و مشکلاتی که با آن درگیر است، درست کند. بازی درمانگر در ابتدا لازم است که کودک را متوجه تفاوت بین جنس اشیاء کند. جویای احساسات کودک درمورد آن شود. کلاژ ابزار خوبی است تا کودک نسبت به خودش یا مشکلاتش آگاهی پیدا کند. آگاهی‌های سطحی کودک عمیق‌تر می‌شود.

مجسمه‌سازی

برخی از کودکان به برخی مهارت‌ها از جمله نقاشی بی‌انگیزه هستند. یا ممکن است خود را فاقد توانایی در آن زمینه بدانند. یا خود را دست و پاچلفتی ببینند که هیچ کاری را به شکل موفقیت آمیزی انجام نمی‌دهد. مجسمه سازی با گل یا خمیر گزینه خوبی برای آن هاست. کودک با یک تکه خمیر یک گلوله می‌سازد، این گلوله می‌تواند ساندویج، قابلمه، گردو و یا هر آنچه که تخیل کرده باشد، پس او موفق شده چیزی را بسازد و معنایی به آن ببخشد.

نقاشی کردن

درمانگر از کودک می‌خواهد که در زمینه‌ای نقاشی بکشد. این زمینه می‌تواند شامل:

نقاشی در مورد احساساتش: آخرین باری که ترسیدی را با نقاشی نشانم بده.
نقاشی یک موقعیت: یک نقاشی از خانوادت، مدرسه یا کسانی که دوستشان داری بکش.
نقاشی های خیالی: اگر جادوگر شوی، دوست داری چه شکلی شوی، نقاشی آن را برایم بکش/ اگر قرار بود سه آرزویت براورده شود، دوست داشتی به چه چیزهایی برسی، نقاشی آن‌ها را برایم بکش.

کودکان در نقاشی‌ها اغلب آنچه که در ذهن دارند ترسیم می‌کنند و به کمک رنگ‌آمیزی بهتر می‌توانند احساساتشان را نشان دهند.

همانطور که کودک در اتاق بازی درمانگر راحت‌تر رشد می‌کند، فعالیت‌های بازی خاص‌تری که مسائلی را که کودک با آن‌ها سروکار دارد هدف قرار می‌دهند، معرفی می‌شوند. برخی از رایج ترین ابزارهای مورد استفاده توسط بازی درمانگران در سراسر جهان عبارتند از:

استفاده از بلوک های ساختمانی
با استفاده از هنر
شن بازی
بازی های تخته ای
بازی با عروسک ها
بازی عروسکی
بازی مهمانی چای
بازی های کارتی
بازی های استراتژیک مانند شطرنج یا چکرز
قایم باشک
بازی لگو

تکنیک‌های بازی درمانی

تکنیک های مختلفی را می توان در طول بازی درمانی به کار برد. تکنیک مورد استفاده در طول یک جلسه درمانی تا حد زیادی به نیازهای کودک شما و اینکه از چه رسانه های بازی استفاده می کند بستگی دارد.

یک جلسه بازی درمانی معمولی معمولا بین 30 تا 45 دقیقه طول می کشد. در طول یک جلسه بازی درمانی، درمانگر محیطی راحت و امن را برای بازی کودک ایجاد می کند. سپس درمانگر تعاملات کودک با اسباب بازی های ارائه شده را مشاهده می کند.

به طور کلی کارهایی که درمانگر کودک در اتاق بازی نشان می‌دهد شامل موارد زیر می‌باشد:

مشاهده‌ کودک و بازی‌های او: بازی درمانگر خوب، درمانگری است که خوب ببیند. درمانگری که مشاهده‌گر خوبی است در واقع حضور زنده و فعالی در اتاق بازی دارد، حتی اگر کلامی بین بازی درمانگر و کودک رد و بدل نشود.
توجه به احساسات کودک در حین بازی و انعکاس آن: کودکی در حال بازی با حیوانات پلاستیکی است. دو حیوان جوجه و خرگوش را کنار هم قرار می‌دهد. بازی درمانگر: متوجه شدم وقتی خرگوش را پیش جوجه گذاشتی خوشحال شدی.
پرسیدن سوالاتی از کودک تا فعالیت بازی را برای بازی درمانگر توصیف کند: سوالاتی که درمانگر از کودک می‌پرسد به منظور دخالت در کار کودک نیست، بلکه می‌خواهد توجه کودک را به موضوعاتی جلب کند تا کودک عمیق‌تر به آن موضوعات نگاه کند.
توصیف بازی کودک: بازی درمانگر گاهی اوقات آن‌چه را که می‌بیند شرح می‌دهد. مثال: متوجه شدم که شیر که یک حیوان وحشی است، شب پیش دو تا گوسفند که حیوان اهلی هستند خوابیده است.

گاهی اوقات کار بازی درمانگر در اتاق بازی ساده و سطحی در نظر گرفته می‌شود. در صورتی درمانگر کار دشوار و پیچیده‌ای در اتاق بازی دارد. او باید تلاش کند که ارتباطش با کودک حفظ شود. متوجه معنای رفتارها و بازی‌های کودک باشد. در زمان مناسب و به شکل مناسب، رفتار و گفتار مناسب را نشان دهد.

فواید بازی درمانی

سوالی که همیشه مطرح است، آیا بازی درمانی واقعاً مفید است؟ اگر فایده دارد این فواید چه چیزهایی هستند؟ پژوهش‌های زیادی درباره‌ی اثربخشی بازی درمانی وجود دارد. بازی درمانی برای کودکان به خصوص کودکان کم سن مفید است.

مقاومت کودک در درمان کاهش پیدا می‌کند. منظور از مقاومت یعنی این‌که کودک راحت‌تر با درمانگر ارتباط برقرار می‌کند و به او اعتماد خواهد داشت.
در بازی، کودکان چیزی را کشف می‌کنند. همین‌طور آن‌ها بر امور جاری در بازی تسلط دارند. اکتشاف و تسلط بر بازی به آن‌ها احساس اعتماد به نفس و توانایی می‌دهد.
در بازی، کودکان به حل مسائل مختلف می‌پردازند. بازی تفکر خلاق را در کودکان تقویت می‌کند.
کودکان در بازی، هیجان‌هایی که در بروز آن‌ها مشکل داشتند را آزادانه ابراز می‌کنند.
در بازی درمانی، کودکان هیجانات مختلفی را تجربه می‌کنند. از این رو فرصت یادگیری نحوه‌ی ابراز صحیح هیجانات را در اختیار دارند.
کودکان در بازی نقش‌های مختلفی را ایفا می‌کنند. آن‌ها در ایفای نقش، رفتارهای جدیدی را یاد می‌گیرند. خود را به جای دیگری قرار می‌دهند و احساس همدلی در آن‌ها تقویت می‌شود.
وقتی رخداد ناخوشایندی در زندگی کودکان اتفاق می‌افتد اغلب قادر به درک چرایی آن نیستند. کودک با بازآفرینی آن رخداد در بازی و استفاده از قوه‌ی تخیل، معنایی برای آن پیدا می‌کند.
کودکان تعارضات و ترس‌های خود را به شکل نمادین در بازی به نمایش می‌گذارند. روبه رو شدن با تعارضات منجر به بینش و آگاهی می‌شود.
در فرایند بازی بین بازی درمانگر و کودک دلبستگی ایجاد می‌شود. این فرصتی است که کودک دلبستگی ایمن را تجربه کند.
فضای ارتباطی حاکم در برخی از بازی‌ها، کودک را به برقراری روابط نزدیک تر با دیگران در دنیای واقعی سوق می دهد.
کودکان از بازی کردن لذت می‌برند. لذت بردن باعث افزایش هیجان مثبت در زندگی آن‌ها می‌شود.
کودکان در بازی برخی فعالیت‌ها را تکرار می‌کنند، از این رو ترس و اضطراب آن‌ها کاهش پیدا می‌کند.
کودکان با انجام بازی‌های مختلف جامعه‌پذیر می‌شوند. برخی از بازی‌ها دارای محدودیت هستند. کودکان با پذیرش محدودیت ها متوجه ناکامی می‌شوند. بنابراین ایگوی (خود) آن‌ها پرورش می‌یابد. آن‌ها یاد می‌گیرند که قرار نیست همیشه خواسته‌ی آن‌ها براورده شود.
کودکان در بازی خود را ابراز می‌کنند. کسی در بازی آن‌ها را قضاوت نمی‌کند، پس می‌توانند خود واقعی شان باشند.

اثربخشی بازی درمانی در اختلالات روان‌شناختی

تحقیقاتی در مورد اثربخشی بازی درمانی بر روی کودکان مبتلا به شرایط زیر انجام شده است:

اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD)
افسردگی
اختلالات اضطرابی
اوتیسم
اختلال استرس پس از سانحه
آسیب های جسمی و روحی
سوء استفاده جنسی
آزار جسمی یا عاطفی

مزایای بازی درمانی

مردم اغلب از بازی درمانی و مزایایی که دارند بی اعتنا هستند. والدین نگران اغلب درک اینکه فرزندانشان از «فقط بازی کردن» چه مزایایی به دست می‌آورند دشوار است. با این حال، واقعیت این است که با یا بدون راهنمایی یک درمانگر، کودکان دوست دارند از طریق بازی ارتباط برقرار کنند، چه شما متوجه شده باشید یا نه.

برخی از مزایای بازی درمانی:

بازی درمانی به کودکانی که در برقراری ارتباط کلامی مشکل دارند این امکان را می دهد تا از طریق فعالیت های بازی، خود را بیان کنند. به عنوان مثال، کودکی که از صحبت کردن امتناع می ورزد، ممکن است در عوض افکار یا نیازهای خود را ترسیم یا ترسیم کند.
فضایی را ایجاد می‌کند که در آن کودک احساس راحتی می‌کند که خودش به جای دیگر اشکال سنتی‌تر روان‌درمانی باشد.
به کودک این امکان را می دهد که روند درمانی خود را به عهده بگیرد. بازی درمانی موثر به کودک این امکان را می دهد که از اسباب بازی ها و وسایلی که با آنها راحت تر است استفاده کند و با سرعت خودش پیش برود.
این به کودکان کمک می کند تا احساسات خود را درک کنند، به خصوص اگر قبلاً با انجام این کار مشکل داشتند.
این به کودکان کمک می کند تا مهارت های ارتباطی و اجتماعی خود را با گذشت زمان تقویت کنند. پس از چندین جلسه، کودکی که صحبت نمی کرد ممکن است شروع به بیان چندین عبارت کند.

نکاتی که باید در نظر بگیرید

در حالی که یک بازی درمانگر در طول بازی درمانی رهبری می کند، والدین یا سرپرست کودک نیز نقش مهمی را ایفا می کنند.

بازی درمانگر معمولاً یک مشاوره مشترک با والدین و کودک خواهد داشت و همچنین مشاوره جداگانه با همه طرفین درگیر است. این کار برای درک کامل نیازهای کودک انجام می شود. هنگامی که به دنبال یک بازی‌درمانگر برای کودک خود می‌گردید، مهم است که اطمینان حاصل کنید که او تجربه و تخصص مربوطه را دارد.

بازی درمانی برای بزرگسالان

بازی فقط برای بچه‌ها و کودکان نیست. نوجوانان و بزرگسالان نیز ممکن است در بیان احساسات درونی خود با کلمات مشکل داشته باشند. بزرگسالانی که ممکن است از بازی درمانی سود ببرند، شامل افرادی هستند که تحت تأثیر موارد زیر قرار دارند:

ناتوانی های ذهنی
زوال عقل
بیماری مزمن، مراقبت تسکینی و مراقبت از آسایشگاه
مصرف مواد
تروما و آزار جسمی
مسائل مدیریت خشم
اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
مسائل حل نشده دوران کودکی

هنگام کار با بزرگسالان، یک درمانگر ممکن است از نقش آفرینی نمایشی یا درمان سینی شنی استفاده کند تا به شما کمک کند با احساساتی که صحبت کردن در مورد آنها سخت است، تماس بگیرید. این درمان‌ها می‌توانند به شما کمک کنند تا روی استراتژی‌هایی برای مقابله با سناریوهای خاص کار کنید.

هنر و صنایع دستی، موسیقی و رقص، و حتی خود بازی کردن می‌تواند به شما کمک کند تا از استرس های زندگی روزمره رها شوید.

هنردرمانی، موسیقی درمانی و حرکت می‌تواند به آشکار شدن آسیب‌های پنهان و بهبودی کمک کند. تحت راهنمایی یک درمانگر باتجربه، بازی می تواند ابزار ارزشمندی برای رساندن شما به جایی که می خواهید باشد.

بازی درمانی برای بزرگسالان ممکن است به عنوان مکمل سایر انواع درمان و داروها استفاده شود. مانند کودکان، درمانگر بازی درمانی را با نیازهای خاص شما تنظیم می کند.

چطور باید شروع کرد؟

توجه به مشکلات کودکان در همان دوران کودکی، از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. گاهی بزرگسالان تصور می‌کنند کودکان به دلیل سن کم، قدرت فهم پایین‌تری دارند و جلسات روان درمانی برای آن‌ها فایده‌ای ندارد. در صورتی که اگر به مشکلات کودک از همان سنین پایین توجه کنیم اتفاقاً نتایج مطلوب‌تری خواهیم دید. بی‌توجهی به آنچه که باعث رنج کودک است نه تنها راه‌حل مناسبی نیست بلکه با گذشت زمان ریشه مشکلات ضخیم تر و قطور تر می‌شود و چه بسا حل و فصل آن‌ها زمان‌بر و سخت‌تر هم شود.

بازی درمانی، یکی از درمان‌های مفید و موثر برای کودکان به خصوص کودکان کم سن و سال است. از این‌رو اگر فرزندتان درگیر مشکلاتی است؛ به راحتی از کنار آن عبور نکنید. بازی درمانی تجربه‌ای متفاوت برای کودکان است و دستاوردهای ارزشمندی به همراه خواهد داشت. برای این منظور می‌توانید از بازی درمانگران کلینیک روانشناسی آریاز در این موضوع کمک بگیرید.

ما در مرکز مشاوره آریاز همیشه همراه شما و کنار شما هستیم.

نیلوفر علی‌بیگی

منبع:

Ohwovoriole, T. (November 16, 2023). What Is Play Therapy?. Taken from the link: https://www.verywellmind.com/play-therapy-definition-types-techniques-5194915