اختلال نقص توجه/بیش فعالی یا ADHD یک اختلال عصبی رفتاری است که با علائم اصلی بی‌توجهی، حواس پرتی، بیش فعالی و تکانشگری مشخص می شود. تصور میشود که بیش‌فعالی شایع‌ترین اختلال سلامت روان دوران کودکی است.کودکان مبتلا به ADHD ممکن است دچار اختلال، سرکشی یا مشکل در کنار آمدن با والدین، همسالان یا معلمان شوند. کودکانی که به ویژه با بیش فعالی و تکانشگری دست و پنجه نرم میکنند، اغلب چالش‌های رفتاری دارند که مدیریت آنها برای بزرگسالان دشوار است.
علائم ADHD
- بیدقتی، عدم توجه به جزئیات، خصوصا در مواردی که احساس کنند موضوع کسلکننده است. حواسشان به راحتی پرت میشود.
- برایشان سخت است که به صحبت سایرین گوش کنند، به همین خاطر مرتب حرفشان را قطع میکنند یا جملهشان را برایشان تمام میکنند. یا اینکه در مواقعی که نباید چیزی بگویند حرف میزنند.
- برایشان مشکل است که از یک دستورالعمل پیروی کنند.
- به سختی میتوانند به کارهایشان نظم و ترتیب بدهند. کارهای زیادی را به طور همزمان شروع میکنند بدون آنکه آنها را به پایان برسانند.
- تحمل انتظار کشیدن را ندارند و مواقعی که اتفاق خاصی نمیافتد احساس بیحوصلگی میکنند. بیقرار هستند و نمیتوانند آرام بمانند.
- فراموشکار هستند. وسایلشان را گم میکنند یا یادشان میرود که آنها را کجا گذاشتهاند.
- به آسانی تحریکپذیر، بیطاقت یا سرخورده میشوند یا اینکه به سرعت از کوره در میروند.
- احساس میکنند ناآرام و عصبی هستند، غلبه بر افکارشان مشکل است و به سختی میتوانند استرسهایشان را کنترل کنند.
- میخواهند هر کاری را بدون فکر و تأمل و در همان لحظه انجام بدهند که باعث میشود به دردسر بیافتند.
کودکان مبتلا به ADHD اغلب باهوش و دلسوز هستند. اما تربیت آنها بدون چالش نیست. مشکلات رفتاری، از فراموشی انجام دادن کارهای خانه تا سرپیچی آشکار می‌تواند برای والدین ناامیدکننده باشد، همچنان که عزت نفس پایین، مشکل در دوست‌یابی و فراز و نشیب‌های عاطفی که مشخصه ADHD است.
سوالات رایجی که والدین نسبت به فرزندان خود در مورد بیش‌فعالیشان دارند:
موثرترین روش تربیتی برای کودک مبتلا به ADHD چیست؟
کودکان مبتلا به ADHD، مانند دیگران، از نظم و انضباط منصفانه و مداوم بهره می‌برند. متخصصان روشی را توصیه میکنند که بر تعیین انتظارات روشن، به‌کارگیری پیامدهای طبیعی و تمجید از رفتارهای مثبت تمرکز دارد. همچنین بهتر است از تنبیه کودکان به خاطر رفتارهایی که خارج از کنترل آنهاست خودداری کنید و در مورد رفتارهای مشکل‌ساز با کودکان، برای درک بهتر انگیزة آنها صحبت کنید. به عنوان مثال، رفتاری که به نظر می‌رسد نافرمانی است، ممکن است در واقع از ناامیدی یا اضطراب ناشی شود. پرداختن به احساساتی که در پشت این رفتار وجود دارد احتمالاً به کاهش طغیان در آینده کمک خواهد کرد. پس کودک خود را درک کنید و به او گوش دهید، همچنین ار تنبیه بدنی و کلامی نسبت به او خودداری کنید.
چگونه می‌توانم به فرزندم کمک کنم دوست پیدا کند؟
متأسفانه، برخی از کودکان مبتلا به ADHD ممکن است برای پیدا کردن و حفظ دوستان مشکل داشته باشند و آن هم اغلب به دلیل رفتارهای پرخاشگرانه یا بیش‌فعالانه کودک، طغیان‌های عاطفی، یا به ظاهر ناتوانی در تمرکز بر یک بازی یا مکالمه هست. حال، برای کمک به رشد مهارت‌های اجتماعی این کودکان، والدین باید به آرامی اما صریح و شفاف، رفتار مناسب را برای فرزندشان توضیح دهند و برای درک بهتر موقعیت‌هایی که کودک اغلب دچار لغزش میشود، مانند زمانی که در یک بازی می‌بازد را نقش‌آفرینی کنند و نشان دهند که باخت هم جزئی از بازی است و حتی وقتی کودک موفق میشود و بازی را می‌برد او را تمجید کنند و در همین نقش‌آفرینی‌ها بر روی دوستی‌های فردی تمرکز کنند و به فرزندشان یاد دهند که در دوستی چه چیزهایی ارزشمند است.
چرا فرزند من به بازی‌های کامپیوتری اعتیاد دارد؟
گاهی بسیاری از کودکان مبتلا به ADHD در هنگام بازی‌های کامپیوتری رفتارهای مشکل‌سازی از خود نشان می‌دهند. بازی‌های کامپیوتری به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که جذاب باشند و پاداش‌های فوری ارائه دهند. کودکان مبتلا به ADHD ممکن است بیش از حد بر روی آنها تمرکز کنند و ممکن است زمانی که به آنها گفته میشود بازی را متوقف کنند، بیشتر مستعد تحریک‌پذیری یا عصبانیت شوند. برخی از کودکان نیز ممکن است بازی‌های کامپیوتری را به فعالیت‌های دیگر، مانند ورزش یا تکالیف مدرسه ترجیح دهند، به‌ویژه اگر در آنها مشکل داشته باشند. اگر کودک شما ساعت‌ها هر روز بازی‌های کامپیوتری بازی می‌کند، علاقه چندانی به فعالیت‌های دیگر ندارد، یا وقتی محدودیت‌ها تعیین میشود، عصبانی میشود، خوب است که با متخصصان حوزة کودک مشورت بگیرید تا بتوانید با شیوه‌هایی موثر، فرزند خود را به سمت سرگرمی‌های دیگر سوق دهید و از سرزنش او بپرهیزید.
چگونه می‌توانم محدودیت‌هایی را برای بازی‌های کامپیوتری فرزندم تعیین کنم؟
به جای وضع قوانین بیش از حد سختگیرانه برای انجام بازی‌های ویدیویی یا حذف کلی بازی‌ها (که هر دو این موارد میتوانند منجر به درگیری و رنجش شوند)، ممکن است با روش‌های متعادل‌تری بتوانید کودک خود را متقاعد کنید. اجازه دادن مقدار معینی از بازی، در عین حال اطمینان از این که کودکتان در فعالیت‌های دیگر مانند ورزش، بازی‌های خلاقانه، یا مطالعه مشغول است، تنش را به حداقل برسانید و اینگونه به کودکان اجازه می‌دهید تا در کنار انجام فعالیت‌های اصلی خود از مزایای بالقوه بازی‌های کامپیوتری نیز بهره‌مند شود. پس اگر قوانین، حول بازی کردن تنظیم شود، در مورد اجرای آنها بهتر است ثابت‌قدم باشید.
چرا فرزندم می‌گوید احساس پوچی می‌کند؟
مشکل در دوست‌یابی، مشاجره در مدرسه یا سرزنش مداوم به دلیل رفتار «بد» می‌تواند عزت نفس کودک مبتلا به ADHD را ویران کند. شنیدن حرف‌های منفی فرزندتان در مورد خودش یا اینکه باور کند توانایی موفقیت ندارد، برای والدین هم می‌تواند ویرانگر باشد. در حالیکه عزت نفس پایین، یک اثر جانبی رایج و برگشت‌پذیر ADHD است، اما برای والدین بسیار مهم و ضروری است که مراقب نشانه‌های افسردگی نیز باشند، زیرا اعتماد به نفس پایین و احساس پوچی و بی‌ارزشی ممکن است نشانه‌هایی فراتر از ADHD باشد و ممکن است نیاز به مداخله اضافی داشته باشد. شما والدین می‌توانید با ایجاد حس مثبت به فرزندتان و اینکه او با تمام این مسائل برای شما ارزشمند است، عزت نفس را در او بالا ببرید.
برای تقویت عزت نفس فرزندم چه کاری می‌توانم انجام دهم؟
والدین میتوانند با تمجید و تحسین‌های واقعی و حقیقی در هنگام موفقیت کودک به پرورش عزت نفس او کمک کنند. همچنین تشویق او برای به دنبال کردن علایقش جهت یافتن حوزه‌هایی که در آنها برتری دارد، مفید است. به‌عنوان مثال، کودکی که دوست دارد طراحی کند، ممکن است هنرمند با استعدادی شود، در حالیکه کودکی که به آشپزی علاقه دارد، ممکن است احساس کند که اعتماد به نفس او با یادگیری بر دستور العمل‌های پیچیده‌تر افزایش می‌یابد. افزایش تدریجی خودمختاری او و اطمینان از یادگیری مهارت‌های انتقادی در حین رشد، می‌تواند به افزایش احساس شایستگی و اعتماد به نفس او کمک کند. اطمینان از داشتن روابط قوی، چه با اعضای خانواده، چه با همسالان و چه با بزرگسالان مورد اعتماد، می‌تواند به ایجاد عزت نفس پایدار کمک کند.
چه ورزش‌هایی برای کودکان مبتلا به ADHD بهتر است؟
کودکان مبتلا به ADHD میتوانند در هر ورزشی (یا فعالیت های دیگر) برتری داشته باشند، به‌ویژه اگر علاقه زیادی به آن داشته باشند و انگیزه ذاتی برای شرکت در آن را نیز بالطبع داشته باشند. با این حال، برای کودکانی که مطمئن نیستند چه ورزشی را میخواهند امتحان کنند، یا در گذشته با فعالیت‌هایی دست و پنجه نرم کرده‌اند مانند شنا، تنیس یا هنرهای رزمی، والدین با مرور اینها ممکن است متوجه شوند که چه ورزش‌هایی برای کودکانشان ورزشی ایده‌آل است.
چگونه می‌توانم به کودک مبتلا به ADHD کمک کنم تا بخوابد؟
برخی تحقیقات نشان می‌دهد که 70 درصد از کودکان مبتلا به ADHD دارای اختلالات خواب بالینی هستند – از جمله مشکل در به خواب رفتن، بیدار شدن مکرر در طول شب یا بیدار شدن خیلی زود در صبح-. کودکان همچنین ممکن است در وهله اول در برابر رفتن به رختخواب مقاومت کنند، در هنگام خواب نافرمانی کنند و یا ناراحت شوند. برای مقابله با مشکلات خواب، والدین باید یک برنامه منظم قبل از خواب ایجاد کنند و یک محیط خواب آرام با حداقل مزاحمت برای فرزندشان ایجاد کنند. آنها باید مطمئن شوند که فرزندشان به‌طور منظم ورزش می‌کند و یک رژیم غذایی سالم می‌خورد، که هر دو میتوانند خواب را تا حد زیادی بهبود بخشند. بهتر است برای داشتن یک برنامه مناسب برای خواب فرزندتان از پزشک مشورت بگیرید و اگر دارویی برای این مشکل فرزندتان تجویز کردند حتما یادتان باشد که به موقع و بر اساس تجویز پزشک مصرف شود. به یاد داشته باشید که داروهای محرک ممکن است خواب را مختل کنند, به خصوص اگر دوز آنها کمی دیرتر در روز مصرف شود؛ پس اگر فکر می‌کنید داروهایی که فرزندتان مصرف می‌کند ممکن است علت خواب ضعیف کودک شما باشد, درباره کاهش دوز و یا تغییر دوز با پزشک خود صحبت کنید.
و در آخر با چند راهکار ساده سخن را به پایان می‌رسانیم:
برای کودکتان برنامه‌ریزی کنید: کودکان مبتلا به این اختلال در محدوده قوانین، بهترین عملکرد را دارد. برای هر روز او از قبل برنامه‌ریزی کنید و این برنامه را در جایی که کودک بتواند ببیند آویزان کنید.
برای او محیزی محیط ساده و ساکت فراهم کنید: در محیط شلوغ، کودک شما به راحتی تمرکزش را از دست می‌دهد و تحریکپذیر میشود، به‌طور کلی سرو صدای خانه را کم کنید.
به کودکتان تماس چشمی را آموزش دهید: وجه مشترک اینگونه کودکان این است که نمیتوانند برای مدت طولانی به کسی که در حال صحبت است نگاه کنند. از این بازی استفاده کنید تا مهارت تماس چشمی را در کودک ایجاد کنید: بازی «نگاهتو برنگردون»، بدین ترتیب است که شما و کودکتان به چشمان یکدیگر خیره شوید. هر کس زودتر خسته شد و نگاهش را برگرداند بازنده است. زمان خیره شدن را ثبت کنید و هر بار که کودک بتواند نگاهش را بیشتر ثابت نگه دارد، او را تحسین کنید.
از ساعت زنگ دار استفاده کنید: برای افزایش مدت زمانی که کودک می‌تواند آرام بنشیند از این وسیله استفاده کنید. از کودک بخواهید بکوشد تا ساعت را شکست دهد. اگر می‌خواهد تکلیف مدرسه‌اش را در زمان کوتاه‌تری تمام کند، از او بخواهید یک هدف زمانی تعیین کند. برای نمونه: «این درس را در ظرف ۵ دقیقه خواهم خواند» سپس به او بگویید ساعت را روی ۵ دقیقه تنظیم و خودش را ملزم کند که ۵ دقیقه بنشیند و آن درس را تمام کند. هر بار که موفق به انجام این کار شد، می‌تواند یک مرحله جلوتر برود و هدف بعدی‌اش را تعیین کند و بدین ترتیب، زمان درس خواندن یا انجام تکالیفش را افزایش دهد. در هر مرحله او را تشویق نمایید.
تسلط بر خود را به فرزندتان آموزش دهید: به کودک بیاموزید که رفتارش را با گفتار شفاهی کنترل کند. وقتی او همراه شماست شروع به انجام کاری بکنید و مدام با خود با صدای بلند چنین حرف بزنید: ” باید حواسم به کاری که دارم می‌کنم جمع باشه”. به کودک بیاموزید ابتدا با صدای بلند با خودش صحبت کند و سپس آرام و بی‌صدا.
استفاده از متخصصان کودک برای آموزش‌های لازم در این زمینه می‌تواند راهگشا باشد.
با تشکر
نیلوفر علی‌بیگی
منابع:
Psychology Today Staff. (Jun 4, 2020). Parenting a Child with ADHD. Taken from the link: https://www.psychologytoday.com/intl/basics/adhd/parenting-adhd-child.
