توهم کنترل توصیف می‌کند که چگونه ما معتقدیم که کنترل بیشتری بر رویدادها نسبت به آنچه که در واقعیت اتفاق می‌افتد، داریم. حتی زمانی که چیزی تصادفی است، اغلب احساس می‌کنیم که می‌توانیم به نحوی روی آن تأثیر بگذاریم؛ به عنوان مثال: بعضی از افراد معتقد هستند هر زمان فلان گردنبند را می‌اندازم یا آن لباس را می‌پوشم، تیم موردعلاقه‌ام قهرمان می‌شود یا توی درسم بهترین نمره را می‌آورم».
توهم کنترل چیست؟
توهم کنترل به تمایل ما برای دست بالا گرفتن تأثیر رفتارمان بر شرایط غیرقابل کنترل اشاره دارد. این یک پدیده رایج است، و شواهد نشان می‌دهد که افرادی که تلاش می‌کنند به نتیجه دست یابند، در پرورش این توهم سهیم هستند. تصور می‌شود که این نوع تفکر در خرافات، رفتار قمار و باورهای ماوراء الطبیعه نقش دارد.
وقتی تیم مورد علاقه‌تان برنده می‌شود یا دستاوردی را کسب می‌کند، دوست دارید این‌طور باور کنید که دلیل این اتفاق خوب چیزی بود که به همراه داشتید (مثل کلاه، گردنبند، لباس، دستبند و …) و یا خود شخص خودتان بوده‌اید. در حالیکه این شرایط کاملا تصادفی بوده است و میان آن چیزی که به همراه داشتید و برنده شدن تیم محبوبتان ارتباطی وجود ندارد. در حقیقت شما دچار توهم کنترل شده‌اید و تصور می‌کنید که به پیروزی تیم محبوب خود کمک کرده‌اید.
نحوه ایجاد توهم کنترل از کجا است؟
توهم کنترل، ریشه در تمدن‌های اولیه و تلاش آنها برای بقا دارد. به عنوان مثال، انسان‌های اولیه مراسم، مناسک و آیین‌های مختلفی برای توسل به نیروهای طبیعت یا ماوراءالطبیعت داشتند. مثلا اگر بعد از یک مراسمی، باران یا برفی می‌بارید، مردم گاهی تصور می‌کردند که توانسته‌اند نیروهای طبیعی را برای فراهم کردن شرایط مطلوب‌تر متقاعد کنند، درنتیجه دچار توهم کنترل آب‌وهوا می‌شدند.
الن لانگر روانشناس معروف هاروارد، اولین کسی بود که در دهه ۱۹۷۰ میلادی این اصطلاح را ابداع کرد. پیش از او دانشمندان دیگری دریافته بودند که افراد تمایل دارند برای اتفاقات تصادفی روابط علت‌ومعلولی پیدا کنند. به این پدیده «توهم علیت» گفته می‌شود. توهم کنترل در واقع شکلی از توهم علیت است.
مفهوم دیگری که به تحقیقات لانگر کمک کرد، فرضیه «دنیای عادلانه» بود. بر اساس این فرضیه، مردم می‌خواهند این‌طور تصور کنند که زندگی همیشه منصفانه است. این مفهوم به کارما شباهت دارد. در حقیقت دوست داریم این‌طور باور کنیم که چیزهای خوب برای کسانی اتفاق می‌افتند که کارهای خوب انجام می‌دهند و وقایع ناخوشایند برای آنهایی رخ می‌دهند که کارهای بدی انجام داده‌اند. این فرضیه هم مثل توهم کنترل و سایر توهمات علّی برای رویدادها دلایلی ابداع می‌کند.
ویژگی‌ها و نشانه‌های توهم کنترل
توهم کنترل می‌تواند افراد را در شرایط، زمینه‌ها و موقعیت‌های مختلف تحت تاثیر قرار دهد. احتمالاً هر زمان که فکر می‌کنید اعمال شما بر رویدادی خارج از کنترل فردی شما تأثیر می‌گذارد، گرفتار این توهم می‌شوید. برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های این توهم عبارتند از:
- درگیر تشریفات شدن
مثلا پوشیدن لباسی خاص برای اطمینان از برنده‌شدن تیم محبوبتان در مسابقه.
- تفکر بیش از حد و پشیمانی
گاهی اوقات افراد درباره رویدادهای گذشته نشخوار ذهنی می‌کنند، چون به اشتباه تصور می‌کنند که می‌توانسته‌اند نتیجه را کنترل کنند یا تغییر بدهند.
- رفتارهای مخاطره‌آمیز
افرادی که دچار توهم کنترل می‌شوند و فکر می‌کنند کنترل رویدادها را در دست دارند، ممکن است بیش از سایرین درگیر رفتارهای پرخطر شوند. آنها تصور می‌کنند که از طریق اعمال خودشان بر آنچه اتفاق می‌افتد تسلط دارند و می‌توانند از هرگونه پیامد منفی جلوگیری کنند.
- خرافه‌گرایی یا تفکر جادویی
وقتی افراد سعی می‌کنند چیزی را از طریق نیروی اراده انجام دهند و به‌کمک اراده آنها اتفاقی بیفتد، تمایل دارند که نتیجه را به افکار خود نسبت دهند؛ یعنی در واقع تلاش می‌کنند رویدادها را با کمک افکار خود هدایت کنند و نتیجه را به افکار خود نسبت دهند.
عوامل تاثیرگذار بر توهم کنترل چیست؟
همیشه همه‌چیز آن‌طور که می‌خواهیم اتفاق نمی‌افتد و گاهی دوست داریم خود را دلیل وقوع اتفاقات خوشایند بدانیم. پژوهشگران تابه‌حال برای این مسئله چند نظریه ارائه کرده‌اند و معتقدند که عوامل مختلفی بر توهم کنترل و افزایش آن اثر می‌گذارند.
- اعتمادبه‌نفس کاذب
برخی از پژوهشگران معتقدند که توهم کنترل سبب حفظ و افزایش اعتماد به نفس کاذب می‌شود. افراد با این اعتقاد که نتیجه مدنظرشان به‌علت اعمال خودشان اتفاق افتاده است، به خودشان احساس بهتری پیدا می‌کنند.
- نیاز به کنترل‌کردن
بر اساس این نظریه، افراد به کنترل‌کردن شرایط نیاز دارند. بنابراین تصور هدایت‌کردن رویدادهای غیرقابل‌کنترل به رفاه ذهنی آنها می‌انجامد. طبق تحقیقات، مردم زمانی که امور مختلف را غیرقابل‌کنترل می‌بینند، بیشتر دچار احساسات منفی و کاهش انگیزه می‌شوند.
- سوگیری خودسود یا خودخدمت‌گرایی
این سوگیری زمانی اتفاق می‌افتد که تمایل داریم موفقیت‌ها را به خود نسبت دهیم و شرایط را مقصر ناکامی‌ها بدانیم. از آنجایی که توهم کنترل اعتمادبه‌نفس را افزایش می‌دهد و انگیزه را زیاد می‌کند، اغلب نمونه‌ای از سوگیری خودسود در نظر گرفته می‌شود. این توهم به افراد کمک می‌کند با رویدادهای غیرقابل‌کنترل زندگی خود کنار بیایند.
- خطای انتساب
زمانی که اتفاقات و نتایج مثبت را به تلاش‌های خود نسبت می‌دهیم اما نتایج و وقایع منفی را بر گردن دیگران می‌اندازیم، دچار این خطای شناختی شده‌ایم. این خطا به شکل‌گیری توهم کنترل کمک می‌کند.
- درگیرشدن با موقعیت
یکی دیگر از عوامل مهمی که به شکل‌گیری توهم کنترل کمک می‌کند، میزان درگیرشدن افراد با موقعیت است. هرچه این احتمال بیشتر باشد که فرد تحت‌تأثیر اتفاقی قرار بگیرد، احتمال توهم او افزایش می‌یابد. در این شرایط، او بیشتر دوست دارد باور کند که نتیجه خوب ناشی از کارهای او بوده است.
- سوگیری خوش‌بینی
گرایش افراد به پیامدها یا دستاوردهای مطلوب سوگیری خوش‌بینی نامیده می‌شود. در این حالت، دوست داریم تصور کنیم که احتمال وقوع اتفاقات خوب برای ما بیش از احتمال رخ‌دادن وقایع ناخوشایند است. این سوگیری شناختی به این توهم دامن می‌زند که ما بیش از آنچه واقعیت دارد، بر امور مختلف اثر می‌گذاریم.
- شانس
ایمان‌داشتن به چیزی برای کنترل رویدادهای تصادفی عامل دیگری است که سبب توهم کنترل می‌شود. مثلا برخی از کسانی که در شر‌ط‌بندی شرکت می‌کنند، معتقدند که همراه‌داشتن یک طلسم یا نماد خوش‌شانسی در برنده‌شدن آنها نقش دارد. برخی از مردم هم وسایلی مثل یک عروسک کوچک یا هدیه‌ای از یکی از عزیزانشان را همیشه به همراه دارند و معتقدند که این وسیله برای آنها شانس می‌آورد یا سبب تسلط آنها بر اوضاع می‌شود.
عوامل افزایش‌دهنده توهم کنترل
عواملی که سبب افزایش توهم کنترل می‌شوند عبارت‌اند از:
- نوع بازخوردها:
زمانی که افراد بازخوردهایی را دریافت می‌کنند که بر موفقیت تاکید دارند، احتمال بیشتری وجود دارد که احساس کنند در کنترل خود هستند. با این حال، زمانی که بازخورد بر شکست تمرکز می‌کند، افراد تمایل کمتری به کنترل اوضاع دارند. به عبارتی، هرچه این بازخوردها بیشتر بر موفقیت ما تأکید کنند، احتمال اینکه تصور کنیم بر اوضاع غیرقابل‌کنترل تسلط داریم بیشتر می‌شود.
- آشنایی با موقعیت و نتیجه:
زمانی که افراد با یک موقعیت و نتیجه بسیار آشنا هستند، بیشتر متداول است که توهم کنترل را تجربه کنند.
- درگیری عاطفی:
این پدیده زمانی قوی‌تر می‌شود که افراد سرمایه‌گذاری عاطفی در آنچه اتفاق می‌افتد داشته باشند.
- خلق‌وخوی افراد:
این اثر در بین افرادی که افسردگی دارند کمتر می‌شود. افراد افسرده بیشتر در مورد توانایی خود در تأثیرگذاری بر اتفاقات قضاوت منفی می‌کنند، یعنی بیش از سایرین درباره توانایی‌های خود قضاوت منفی می‌کنند.
- عملکرد افراد:
انجام‌دادن کارهای خوب در ابتدا، اغلب باعث می‌شود که افراد تصور کنند بیش از توان خود بر اوضاع تسلط دارند و کنترل بیشتری نسبت به آنچه که انجام می‌دهند دارند.
جالب است که بر اساس یافته‌های پژوهشگران، مردم تمایل دارند توانایی‌های خود را در موقعیت‌هایی که واقعا می‌توانند کاری انجام دهند، دست‌کم بگیرند. این نشان می‌دهد که مردم نه‌تنها درباره میزان تسلط خود بر اوضاع دچار توهم می‌شوند، بلکه به ارزیابی اشتباه میزان کنترل خود بر اوضاع نیز تمایل دارند.
تأثیر توهم کنترل بر روابط شخصی
بسیاری از مردم از اینکه در موقعیت‌های بحرانی ناتوان باشند، احساس ناخوشایندی دارند. این احساس می‌تواند به توهم تسلط بر اوضاع آنها دامن بزند. زمانی که نیاز به کنترل اوضاع در هر لحظه وجود داشته باشد، برخی از افراد احتمالا از روی ترس خود را محدود می‌کنند یا از شرکت‌کردن در بعضی از رویدادهای اجتماعی خودداری می‌کنند. این کار به آنها کمک می‌کند تا با شرایط بهتر کنار بیایند.
گاهی اوقات این شرایط بر کسانی اثر می‌گذارد که تصور می‌کنند بر زندگی خود کنترل ندارند، درنتیجه برای برقراری رابطه سراغ آنهایی می‌روند که به نظر می‌رسد بر همه‌چیز کنترل دارند. آنها ممکن است دنبال رهبرانی با توهم شدید کنترل بروند و داوطلبانه از حق آزادی انتخاب خود دست بکشند. دلیلش هم این است که اعتقاد دارند شریک عاطفی‌شان بر اوضاعی که از توان آنها خارج است، کنترل دارد. این رهبری در برخی از موارد مؤثر و همراه با پیامدهای مثبت است و بعضی از اوقات به رفتارهای توهین‌آمیز طرف مقابل منجر می‌شود.
مزایا و معایب توهم کنترل در چیست؟
اعتقاد به اینکه شما روی رویدادهای غیرقابل کنترل کنترل دارید، می‌تواند پیامدهای مهمی داشته باشد. اغلب، افراد را به سرمایه‌گذاری زمان و انرژی بر روی اقدامات بی‌اثر، غیر مفید یا حتی معکوس سوق می‌دهد.
ممکن است وقت یا پول خود را با انجام رفتارهایی تلف کنید که اصلاً بر نتیجه تأثیری ندارند. این منابع ممکن است بهتر برای چیزهایی خرج شده باشند که می توانند به زندگی شما کمک کنند.
در حالی که این توهم معمولاً با دید منفی نگریسته می شود، اما می تواند اثرات مثبتی داشته باشد. برخی از مزایای بالقوه توهم کنترل:
- می‌تواند به شما کمک کند تا احساس بهتری نسبت به خودتان داشته باشید:
باور داشتن این اتفاقات خوب به دلیل دانش، مهارت یا تلاش شما می‌تواند برای خودپنداره شما مفید باشد.
- می‌تواند به شما کمک کند انگیزه بیشتری داشته باشید:
اگر فکر می‌کنید که اقدامات خود شما نتیجه را تعیین می‌کند، به احتمال زیاد برای رسیدن به یک هدف سخت کار خواهید کرد.
- از احساس درماندگی جلوگیری می‌کند:
احساس اینکه کنترل ندارید می‌تواند اثرات منفی قوی داشته باشد، از جمله ایجاد درماندگی آموخته شده. این زمانی اتفاق می‌افتد که افراد احساس می‌کنند هر کاری که انجام می‌دهند تفاوتی ایجاد نمی‌کند.
- ممکن است رفتارهای سالم‌تری را القا کند:
وقتی افراد احساس می‌کنند که اعمالشان بر سلامتی آنها تأثیر می‌گذارد، احتمال بیشتری دارد که رفتارهای سلامت محور را انجام دهند. تحقیقات نشان داده است، افرادی که حس کنترل بیشتری دارند رفتارهای سالم‌تری انجام می‌دهند، پریشانی کمتری را تجربه می‌کنند و بهزیستی روانی کلی بیشتری دارند.
اما در حالی که توهم کنترل می‌تواند افراد را تشویق کند تا اقدام کنند و احساس بهتری نسبت به خود داشته باشند، معایب و جنبه‌های منفی نیز دارد:
از آنجایی که افراد احساس می‌کنند در موقعیت‌هایی که عمدتاً هیچ قدرتی ندارند، قدرت دارند، ممکن است خود را سرزنش کنند و زمانی که همه چیز طبق خواسته‌شان پیش نمی‌رود، احساس سرخوردگی و سرزنش می‌کنند.
از آنجایی که حس کنترل کاذب ایجاد می‌کند، ممکن است افراد را به سمت ریسک‌های غیرضروری سوق دهد. به عنوان مثال، یک قمارباز ممکن است مقادیر زیادی پول را به خطر بیندازد، زیرا به اشتباه فکر می‌کند که اقدامات خودشان بر روی بازی‌ای که متکی به شانس تصادفی است، تأثیر دارد. این می تواند عواقب مالی ویرانگری داشته باشد که اثرات بلندمدتی بر زندگی فرد دارد.
این توهم می‌تواند بر نوع ریسک‌هایی که معامله‌گران مالی هنگام سرمایه‌گذاری در بازار سهام متحمل می‌شوند نیز تأثیر بگذارد. یک مطالعه نشان داد که هر چه معامله گران احساس کنند کنترل بیشتری بر بازار دارند، عملکرد واقعی آنها بدتر است.
مسئله دیگر این است که موفقیت‌ها تمایل به تقویت باور در کنترل فردی دارند، اما شکست‌ها معمولاً بی‌اعتبار یا نادیده گرفته می‌شوند. از آنجایی که افراد فقط به دنبال اطلاعاتی هستند که باورهای موجود آنها را تأیید می‌کند، یادگیری از اشتباهات گذشته دشوارتر می‌شود.
به جای بهبود عملکرد بر اساس بازخورد دقیق در مورد آنچه که مردم واقعاً بر روی چه چیزی کنترل دارند، توهم کنترل باعث می شود که افراد توجه خود را بر روی چیزهایی متمرکز کنند که بر نتیجه تأثیر نمی‌گذارد.
چگونه با این توهم مقابله کنیم؟
همه ما در معرض این توهم هستیم. برخی از افراد همیشه طلسم به همراه دارند یا مراسم و آیین‌های خرافی انجام می‌دهند، چون فکر می‌کنند می‌توانند رویدادهای تصادفی را کنترل کنند. این رفتارها ممکن است در برخی از مواقع برای افراد مثبت و پرمعنا باشند و پیامد منفی در پی نداشته باشند، اما همیشه هم این‌طور نیست.
در سطر زیر ۵ روش ارائه کردیم تا بتوانید با انجام آنها، تأثیرهای منفی این توهم را کاهش داد و قضاوت‌ها یا تصمیمات دقیق‌تر و بهتری ایجاد کنید:
- سعی کنید از چشم‌انداز بیرونی به وقایع نگاه کنید
به‌جای اینکه تنها به تفکر خود اتکا کنید، از دنیای بیرونی اطلاعاتی را کسب کنید که می‌توانند در نتیجه نقش داشته باشند. مثلا به این فکر کنید که آیا کارهای شما تنها عامل مؤثر بر وقوع این اتفاق است یا عوامل دیگری هم در آن نقش دارند. با فردی قابل‌اعتماد صحبت کنید تا متوجه تأثیر خود بر وقایع تصادفی شوید. این کار به شما کمک می‌کند دیدگاه واقع‌بینانه‌تری پیدا کنید.
- علمی فکر کنید
در مقاله‌ای که در سال ۲۰۱۵ در مجله «پیشتازان روان‌شناسی» منتشر شد، پژوهشگران تفکر علمی را بهترین راه برای جلوگیری از توهم کنترل معرفی کردند. مردم می‌توانند با تفکر علمی درباره موقعیت‌ها، باورهای نادرست درباره علت و تسلط بر شرایط را کاهش دهند تا قضاوت بهتری داشته باشند.
بنابراین سعی کنید درباره تفکر انتقادی و علمی بیشتر تحقیق کنید و این نوع طرز فکر را در موقعیت‌های مختلف زندگی به کار ببرید. مثلا جست‌وجوی اطلاعاتی که مخالف باورهای نادرست شماست، به کاهش اتکا بر دیدگاه‌های اشتباه برای کنترل اوضاع کمک می‌کند.
- خاطرات روزانه خود را بنویسید
طبق برخی از تحقیقات، نوشتن روزانه در دفترچه‌خاطرات می‌تواند به شما کمک کند با شرایط دشوار و غیرقابل‌کنترل کنار بیایید. این کار روشی مهم برای افزایش مهارت درک افکار و احساسات خود و پردازش مؤثرتر آنهاست.
- ذهن‌آگاهی و مدیتیشن را تمرین کنید
مدیتیشن منظم و تمرین ذهن‌آگاهی به بسیاری از افراد کمک می‌کند تا احساسات خود را بهتر پردازش و هدایت کنند. این روش برای افزایش سلامت جسمی و روانی مؤثر است و عملکرد شناختی افراد را تقویت می‌کند.
- برای مقابله با توهم کنترل دنبال کمک حرفه‌ای باشید
صحبت و مشورت‌کردن با کارشناس بهداشت روان به شما برای پردازش احساسات پیچیده همراه با درماندگی کمک می‌کند. روان‌درمانگر باتجربه می‌تواند راهکارهایی عملی برای کنترل توهم، راحت‌تر رهاکردن موضوعات و پذیرش چیزهایی که نمی‌توان تغییرشان داد یا کنترلشان کرد، پیشنهاد کند.
نیلوفر علی بیگی
منابع:
BetterHelp Editorial Team. (February 29, 2024). What is the “illusion of control”?. Taken from the link: https://www.betterhelp.com/advice/behavior/what-is-the-illusion-of-control-and-what-are-some-examples/
Cherry, K. (August 03, 2022). What Is the Illusion of Control?. Taken from the link: https://www.verywellmind.com/what-is-the-illusion-of-control-5198406
