کلاستروفوبیا یا ترس از فضاهای بسته

کلاستروفوبیا یک ترس غیرمنطقی از فضاهای محدود و تنگ و بسته است. افرادی که تحت تاثیر کلاستروفوبیا قرار می‌گیرند اغلب برای اجتناب از فضاهای محدود مانند آسانسورها، تونل‌ها، قطارها و اتاق‌های بسته تلاش می‌کنند، اما اجتناب از این مکان ها ممکن است ترس آنها را تقویت کند. برخی از افراد مبتلا به کلاستروفوبیا زمانی که در یک فضای بسته هستند اضطراب خفیفی را تجربه می‌کنند، در حالی که برخی دیگر اضطراب شدید یا حمله پانیک دارند.

کلاستروفوبیا چیست؟

کلاستروفوبیا یا ترس از فضای بسته، نوعی اختلال اضطرابی است که در آن فرد به هنگام قرار گرفتن در محیطی بسته، می‌ترسد در آن گرفتار شود و این ترس غیرمنطقی در نهایت می‌تواند منجر به وحشت‌زدگی او شود. کلاستروفوبیا در شمار انواع دیگر شناخته‌شده فوبیا قرار می‌گیرد و ازجمله محیط‌هایی که فرد با قرار گرفتن در آن‌ها ممکن است تحریک شود، می‌توان به آسانسور (ترس از آسانسور)، اتاق بدون پنجره و حتی هواپیما اشاره کرد. در برخی موارد حتی پوشیدن لباسی با یقۀ بسته سبب تحریک فرد مبتلا به کلاستروفوبیا می‌شود.

کلاستروفوبیا«claustrophobia» ، برگرفته از دو کلمه از زبان‌های لاتین و یونانی است: کلمۀ اول از زبان لاتین «claustrum» به معنای «محیطی بسته» و کلمۀ دوم از زبان یونانی «phobos» به معنای «ترس» است.

افرادی که از این اختلال رنج می‌برند همه کار می‌کنند تا در محیط‌ها و موقعیت‌های تحریک کنندۀ ترس‌شان قرار نگیرند و دچار اضطراب و وحشت‌زدگی ناشی از آن نشوند. برای نمونه این افراد معمولا از مترو استفاده نمی‌کنند و ترجیح می‌دهند به‌جای استفاده از آسانسور، از پله‌ها بالا بروند، حتی اگر تعداد طبقات زیاد باشد.

چه چیزی باعث کلاستروفوبیا می‌شود؟ (علل کلاستروفوبیا)

معمولا احساس وحشت یا خطری قریب‌الوقوع که به واسطۀ قرار گرفتن در محیط کوچک و بسته به فرد دست می‌دهد، ریشه در تجربه‌ای دارد که به دوران کودکی یا گذشتۀ فرد مربوط می‌شود. به طور کلی تجربه‌های مختلفی هستند که می‌توانند زمینه‌ساز ابتلای فرد به کلاستروفوبیا شوند. برخی از مهم‌ترین این تجربه‌ها عبارتند از:

• گرفتار شدن یا زندانی شدن در محیطی بسته،
• مورد اذیت و آزار قرار گرفتن در دوران کودکی،
• جدا شدن از والدین یا دوستان به هنگام رفتن به خیابان یا مکانی شلوغ
• داشتن والدینی که مبتلا به کلاستروفوبیا باشند.
• کلاستروفوبیا همچنین می تواند در اثر تجارب یا موقعیت های ناخوشایند، مانند تلاطم هنگام پرواز یا گیر افتادن در یک تونل لوله بین ایستگاه ها، ایجاد شود.
• کودکی که با والدینی که به کلاستروفوبیا مبتلا هستند بزرگ می‌شود، ممکن است با مرتبط کردن فضاهای محدود با اضطراب والدین خود و احساس درماندگی برای آرامش شخصی که دوستش دارند، به کلاستروفوبیا مبتلا شود.

تجربۀ ناخوشایندی که فرد در دوران کودکی یا گذشته داشته است، قاعدتا چگونگی رفتار او در موقعیت‌های مشابه در آینده را هم تحت تأثیر قرار خواهد داد. از این مسئله با عبارت «شرطی‌سازی کلاسیک» یاد می‌شود. اتفاقی که در چنین شرایطی می‌افتد این است که فرد به شکل ناخودآگاه قرار گرفتن در محیطی بسته و کوچک را به در معرض خطر بودن ارتباط می‌دهد. بدن او نیز بر اساس همین ذهنیت واکنش نشان می‌دهد.

امکان انتقال شرطی‌سازی کلاسیک از والدین یا دوستان نزدیک به فرد هم وجود دارد. برای نمونه اگر پدر یا مادر فرد ترس از محیط‌های بسته داشته باشد، او با مشاهدۀ رفتار والدین خود به مرور زمان ترس‌هایی مشابه پیدا خواهد کرد.

تشخیص کلاستروفوبیا

شاخص‌هایی وجود دارند که روان‌شناس با استفاده از آن‌ها می‌تواند بیماری را تشخیص دهد. این شاخص‌ها عبارتند از:

1. قرار گرفتن فرد در موقعیتی بخصوص (یا انتظار قرار گرفتن در موقعیتی بخصوص) و تجربۀ ترسی دائمی، غیر منطقی و بیش از اندازه به خاطر آن.
2. مضطرب شدن فرد با قرار گرفتن در معرض محرک‌های بخصوص. این اضطراب در افراد بالغ خود را به شکل وحشت‌زدگی نشان می‌دهد و در کودکان به شکل اوقات تلخی، گریه کردن و دیگر واکنش‌های این‌چنینی.
3. تشخیص این مسئله که ترسیدن فرد بالغ از تهدید یا خطری بخصوص، بیش از اندازۀ معمول است.
4. معطوف شدن تلاش فرد برای دوری از موقعیت یا چیزی بخصوص که از آن می‌ترسد؛ متقاعد شدن فرد برای مقابله با موقعیت یاد شده، درحالی که احساس ناراحتی و اضطراب دارد.
5. ادامه‌دار بودن خصوصیات یاد شده برای مدت شش ماه یا بیشتر.
6. نشانه‌های مشاهده شده در فرد را نتوان به دیگر اختلالات ذهنی نسبت داد؛ اختلالاتی چون وسواس یا اضطراب پس از حادثه.

محرک‌های کلاستروفوبیا

بسیاری از موقعیت‌ها یا احساسات مختلف می‌توانند باعث ایجاد کلاستروفوبیا شوند. حتی فکر کردن به موقعیت‌های خاص بدون قرار گرفتن در معرض آنها می‌تواند یک محرک باشد.

در ادامه به تعدادی از مهمترین محیط‌های بسته و کوچکی اشاره خواهیم کرد که افراد مبتلا به کلاستروفوبیا با قرار گرفتن در آن‌ها دچار اضطراب و هراس می‌شوند:

• آسانسور یا اتاق پرو؛
• تونل و زیرزمین؛
• مترو و قطار؛
• درهای چرخان؛
• هواپیما؛
• خودرو، بخصوص خودروهایی که سیستم قفل مرکزی دارند؛
• مناطق پررفت‌وآمد و شلوغ؛
• کارواش‌های خودکار؛
• برخی ادوات به کارگرفته‌شده در محیط‌های درمانی (مانند اسکنر ام آر آی)؛
• اتاق‌های کوچک، اتاق‌هایی که درشان قفل باشد یا امکان باز کردن پنجره‌هاشان وجود نداشته باشد.

اگر در 6 ماه گذشته نسبت به قرار گرفتن در یک فضای محدود یا مکان شلوغ احساس اضطراب کرده اید، یا به این دلیل از این موقعیت ها اجتناب کرده اید، احتمالاً تحت تأثیر کلاستروفوبیا قرار گرفته اید.

نشانه‌های کلاستروفوبیا

نشانه‌های این اختلال بسته به شرایط فرد ممکن است در دوران کودکی یا بزرگسالی بروز پیدا کنند. افرادی که از این اختلال رنج می‌برند، با قرار گرفتن یا حتی با فکر کردن به قرار گرفتن در محیط‌های بسته حالات و احساسات ناخوشایندی پیدا می‌کنند: ترس از اینکه نتوانند درست نفس بکشند یا ترس از به پایان رسیدن اکسیژن هوا و خفگی از جملۀ این حالات است.

پس از آنکه کلاستروفوبیا تا حد معینی پیشرفت کرد، فرد مبتلا به آن، بسته به شرایط منحصربه‌فردش، به برخی از این نشانه‌ها دچار خواهد شد:

کلاستروفوبیا می تواند علائم فیزیکی ایجاد کند، مانند:

• تعریق
• لرزیدن
• گرگرفتگی یا لرز
• تنگی نفس یا مشکل در تنفس
• یک احساس خفگی
• ضربان قلب سریع (تاکی کاردی)
• درد قفسه سینه یا احساس سفتی در قفسه سینه
• احساس بیماری
• سردرد و سرگیجه
• احساس ضعف
• بی حسی یا سوزن سوزن شدن
• یک دهان خشک
• نیاز به توالت رفتن
• زنگ زدن گوش
• احساس گیجی یا سردرگمی
• تب شدید؛
• حالت تهوع
• احساس خفگی
• احساس درد و فشار بر قفسۀ سینه و دشوار شدن تنفس
• دستپاچگی و پریشانی
• ترس از صدمه دیدن و بیمار شدن.

اگر کلاستروفوبیا شدید، ممکن است علائم روانشناختی را نیز تجربه کنید، مانند:

• ترس از دست دادن کنترل
• ترس از غش کردن
• احساس جدا شدن از بدن شما
• ترس از مردن

تنها، قرار گرفتن در محیط‌های بسته و کوچک نیست که باعث مضطرب شدن فرد می‌شود و ترس از اینکه با قرار گرفتن در این گونه محیط‌ها، چه بلاهایی ممکن است به سرش بیاید هم عامل مهمی در شکل‌گیری این اضطراب و هراس است. به همین خاطر است که افراد مبتلا به کلاستروفوبیا معمولا می‌ترسند اکسیژن هوا تمام شود و خفه شوند.

واکنش‌های افراد مبتلا به کلاستروفوبیا

فردی که از کلاستروفوبیا رنج می‌برد، با قرار گرفتن در هرکدام از محیط‌های یاد شده واکنشی نشان خواهد داد که بسته به شرایط می‌تواند یکی از واکنش‌های زیر باشد:

• کسب اطلاع از موقعیت در یا درهای خروجی و نزدیک ماندن به یکی از آن‌ها به هنگام ورود به اتاق؛
• اگر تمامی درهای اتاق بسته باشند، مضطرب و نگران خواهد شد؛
• در مهمانی‌ها و دیگر مناسبت‌هایی که عدۀ زیادی در آن حضور دارند و شلوغ می‌شوند، نزدیک به در خروجی می‌مانند؛
• هرگاه امکان گرفتار شدن در ترافیک خیابان وجود داشته باشد، از وسیلۀ نقلیه استفاده نخواهند کرد؛
• استفاده از پلکان به‌جای آسانسور، حتی اگر تعداد طبقات زیاد باشد؛
• افراد مبتلا به کلاستروفوبیا از محدود شدن یا گیر افتادن در محیطی بخصوص هراس دارند، بنابراین در برخی موارد ایستادن در صف هم برای این افراد دشوار و مضطرب‌کننده می‌شود.

توصیه‌هایی برای مقابله با کلاستروفوبیا

رویکردهایی وجود دارند که افراد مبتلا به کلاستروفوبیا می‌توانند با به‌کارگیری آن‌ها شدت اختلال را کاهش دهند و با آن مقابله کنند. برخی از این رویکردها عبارتند از:

1. در صورت بروز هریک از نشانه‌ها فرد سعی کند کنترل خود را از دست ندهد و آرامش خود را حفظ کند. اگر در حین رانندگی این نشانه بروز پیدا کند، می‌تواند برای مدتی کنار بزند و تا بازگشت حالت معمول صبر کند.
2. به یاد آوردن این مسئله که هر احساس و فکر ترسناک و ناخوشایند موقتی است و به زودی از سر خواهد گذشت.
3. تلاش برای فکر کردن به چیزی که نه ترسناک باشد و نه تهدید کننده.
4. کشیدن نفس‌های عمیق و آهسته. بهتر است برای هر بار نفس کشیدن تا سه شمارش شود.
5. به چالش کشیدن احساس ترس با یادآوری این نکته که غیر واقعی است.
6. تصویرسازی نتایج و منظره‌های روحیه‌بخش و مثبت.
7. رویکردهایی هم هستند که بلند‌مدت به شمار می‌روند. از آن جمله می‌توان به شرکت در کلاس‌های یوگا، در نظر گرفتن برنامۀ ورزشی یا استفاده از ماساژ و رایحه‌درمانی (یا آروماتراپی) به منظور کاهش استرس اشاره کرد.

درمان کلاستروفوبیا

بسیاری از افراد با کلاستروفوبیا بدون تشخیص رسمی زندگی می‌کنند و مراقبت زیادی برای اجتناب از فضاهای محدود دارند.

اما کمک گرفتن از یک پزشک عمومی یا یک متخصص با تخصص در زمینه رفتار درمانی، مانند یک روانشناس، اغلب می تواند مفید باشد.

پس از نهایی شدن تشخیص روان‌شناس، او بسته به صلاح‌دید خود یکی از روش‌های درمانی زیر را پیشنهاد خواهد کرد:

• درمان رفتاری-شناختی

در این شیوه درمانی، هدف، بازسازی ذهنیات بیمار به گونه‌ای است که دیگر با قرار گرفتن در محیط‌های بسته و کوچک احساس خطر نکند. برای محقق شدن این هدف می‌توان به آهستگی و به مرور زمان بیمار را در محیط‌های بسته قرار داد و به او کمک کرد تا با ترس و اضطراب خود کنار بیاید. البته گاهی رویکرد مورد استفاده در این شیوۀ درمانی باعث می‌شود تا افراد مبتلا به کلاستروفوبیا از پی‌گیری روند درمانی خود منصرف شوند.

• مشاهدۀ دیگران

دیدن چگونگی کنار آمدن دیگر افراد با آنچه از آن هراس دارند می‌تواند سبب دلگرمی بیمار شود و شجاعت ادامه روند درمانی خود را پیدا کند.

• دارو درمانی

می‌توان با استفاده از داروهای ضد افسردگی و آرامش‌بخش، تا حدودی واکنش‌ها و نشانه‌های بیماری را کنترل کرد، اما مداوای کامل و برطرف کردن مسائل اساسی مرتبط با بیماری با این روش امکان‌پذیر نیست.

• انجام تمرین‌های مرتبط با آرامش و تصویرسازی ذهنی

تنفس عمیق، انجام تمرین‌های آرامش‌بخش و دیگر فعالیت‌های این‌چنینی را می‌توان برای دور کردن افکار منفی و کاهش اضطراب بیمار مورد استفاده قرار داد.

• استفاده از مکمل‌ها یا داروهای جایگزین

می‌توان با استفاده از برخی مکمل‌ها و محصولات طبیعی، مانند روغن اسطوخدوس، به بیمار در مدیریت و کنترل احساساتی چون وحشت‌زدگی و اضطراب کمک کرد.

روند درمانی فرد مبتلا به کلاستروفوبیا معمولا حدود ده هفته به طول می‌انجامد و بیمار باید هفته‌ای دو جلسه برای پیگیری روند درمانی به روان‌شناس مراجعه کند.

نیلوفر علی‌بیگی

منبع:

Crimmins, J. (3 April 2023). Claustrophobia. Taken from the link: https://www.nhs.uk/mental-health/conditions/claustrophobia/#:~:text=Claustrophobia%20is%20the%20irrational%20fear,places%20may%20reinforce%20the%20fear.